Logopedia

Mowa (wg L. Kaczmarka), to akt w procesie porozumiewania się językowego słownego, w którym dzięki obopólnej znajomości tego samego języka osoba mówiąca przekazuje informacje, a słuchająca je odbiera.

Mowa jest czynnością złożoną, jest przede wszystkim środkiem werbalnym, a sygnały pozawerbalne ściśle powiązane z mową, stanowią jej dopełnienie. Uczenie się mowy zachodzi pod wpływem środowiska, w którym dziecko się znajduje oraz jego aktywności własnej. Umiejętności językowe nie rozwijają się więc w izolacji lecz współwystępują z innymi, złożonymi procesami: rozwojem inteligencji sensoryczno- motorycznej, sprawnością ruchową, kształtowaniem się pojęć, itp. Dziecko jest w stałej interakcji ze swoim otoczeniem fizycznym i społecznym.

W optymalnych warunkach rozwój mowy dziecka przebiega w ścisłej integracji wewnętrznych skłonności biologicznych- zaprogramowanych genetycznie i wpływów środowiskowo- kulturowych.  Jeżeli jednak z jakiegoś względu rozwój mowy w pierwszych latach ulegnie zakłóceniu, konsekwencje tego pozostaną na zawsze. Za okres krytyczny dla rozwoju mowy uznaje się pierwsze sześć, siedem lat życia dziecka. Po  tym czasie dobiega końca okres krytyczny dla rozwoju mowy. Dalej  mowa może być korygowana, ale nie kształtowana -teoria E. Lennenberga (okresy krytyczne).

Aby rodzic dziecka rozpoczynającego naukę w szkole, mógł kontrolować oraz wspomagać prawidłowy rozwój mowy, powinien znać etapy tworzenia się tego procesu ponieważ w rozwoju mowy dziecka występują pewne prawidłowości.

Proces rozwoju mowy dziecka przebiega etapami o ustalonej kolejności i trwa kilka lat. Czas ich pojawiania się jest stały, dopuszczalne są pewne przesunięcia, nie dłuższe jednak, niż pół roku. Jeśli wymowa dziecka jest zgodna z normą rozwojową, to nawet pewne opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych głosek nie powinny budzić niepokoju. Dopiero większe przesunięcie w czasie jest sygnałem ostrzegawczym i wtedy konieczna jest konsultacja u specjalisty.

Każdy z etapów rozwoju mowy odznacza się charakterystycznym dla niego osiągnięciem, który zasadniczo zmienia sposób komunikowania się dziecka z otoczeniem. Wymowę poszczególnych głosek dziecko przyswaja stopniowo, od najłatwiejszych, do najtrudniejszych pod względem artykulacyjnym.

 

Okres prenatalny- (życie płodowe dziecka).

Między 6 a 7 tygodniem życia płodowego wspólną pracę rozpoczynają mięśnie i nerwy. Rozwijają się obwodowe i centralne narządy mowne.

Ucho kształtuje się bardzo wcześnie i jest zmysłem najlepiej rozwiniętym w pierwszych trzech miesiącach a przy urodzeniu- całkowicie dojrzałe do pracy. /L.Kaczmarek 1977/. Chociaż w uszach dziecka znajduje się płyn, odbiera ono charakterystyczne cechy dźwięków na drodze poza akustycznej np. melodię, akcent, rytm i natężenie dźwięków.

14 tydzień życia płodowego to początki treningu odruchów chwytania, oddychania, fonacji i ssania. Od 17 tygodnia życia płodowego dziecko potrafi wysuwać wargi do przodu i ssać je. Połyka wody płodowe uwrażliwiając się na smak.

Pod koniec 3 miesiąca życia płodowego są już ukształtowane struny głosowe i dziecko jest zdolne do płaczu. /B.T.Heffernan 1972/.

Od prawidłowej budowy narządów: centralnych ośrodków w układzie nerwowym, ucha, układu oddechowego, jamy ustnej – zależy ich późniejsze funkcjonowanie w procesie kształtowanie się mowy dziecka.

 

1.OKRES MELODII (od urodzenia do 1 roku życia, sygnału, apelu).

Dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku i płaczu. To pierwsze porozumiewanie i ćwiczenia narządu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego (mlaskanie, cmokanie). W 2-3 miesiącu życia pojawiają się zachowania przedwerbalne- głużenie  lub gruchanie -gardłowe dźwięki- k,g aa,uu, gu. To jeszcze nie mowa, ale nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych, także u dzieci niesłyszących. W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy spółgłoskowe, i samogłoskowe.

3-6 miesiąc życia dziecka to echolalie, gaworzenie- czyli zamierzone powtarzanie dźwięków własnych i zasłyszanych z otoczenia.  To trening słuchu oraz naśladownictwo z ćwiczeniem uwagi i woli. (ma,ma, pa,pa, da,da, la,la). Gaworzą tylko dzieci słyszące. Stopniowo w mózgu wytwarzają się skojarzenia między wzrokowym obrazem przedmiotu, a jego dźwiękowym odpowiednikiem. Dziecko zaczyna rozumieć mowę, spełnia proste polecenia. W tym okresie poprawnie wymawia samogłoski: a, e, i, oraz spółgłoski: m, b, n, d, t, j. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba. Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem fizycznym.  Znajomość od 3-5 słów.

 

2.OKRES WYRAZU (od 1 do 2 roku życia- sygnału jednoklasowego).

Dziecko używa już prawie wszystkich samogłosek ustnych a, o, u, e, i, y,- z wyjątkiem nosowych ą, ę. Ze spółgłosek wymawia p, pi, b, m, t, d, n, ń, k, j, ś, ć, ch. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Rozwija się słuch fonematyczny- powtarza wyrazy, naśladuje mowę otoczenia. Używa dużo onomatopei-hau-hau. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki. Dziecko rozumie i wypowiada kilka słów. Pierwsze wyrazy to najczęściej proste sylaby odnoszące się do konkretnych osób, rzeczy i czynności, często odbiegające wypowiedzią od prawidłowego słowa. Wypowiedzi dziecka to głównie jednowyrazowe zdania czyli tzw: ,,holofrazy”. Pod koniec okresu pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe w postaci zlepków wyrazowych lub równoważników zdań, typu: ,,Lala idzie:, ,,mama daj”. Zasób słownikowy to ok. 300 słów w 2 r.ż., ale występują znaczne różnice indywidualne. 

 

3.OKRES ZDANIA (2-3 rok życia- sygnału dwuklasowego).

Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko wypowiada już poprawnie wszystkie samogłoski ustne i nosowe: a, o, u, e, i, y, ą, ę. Powinno wypowiadać także spółgłoski oraz ich zmiękczenia:

dwuwargowe: p, b, m,

wargowo-zębowe: f, w,

środkowo-językowe: ś, ź, ć, dź, ń,

tylnojęzykowe: k, g, h,

przedniojęzykowo-zębowe: t,  d, n, ł, 

przedniojęzykowo-dziąsłowe: l.

Nadal funkcjonują neologizmy dziecięce typu:,,kawniki ”, ,,paściota”, ,,matata”.

Pojawiają się zdania pojedyncze i często rozwinięte. W zakresie słownictwa zauważa się znaczny przyrost ilościowy: od 300 słów –w wieku 2 lat do 1000 słów w wieku lat 3. (Jurkowski1975). Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się głoski: s, z, c, dz, a nawet sz, rz, cz, dż. Wymienione głoski w trudniejszych zestawieniach bywają zastępowane łatwiejszymi, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. Nazywane jest to seplenieniem fizjologicznym- i występuje ono zgodnie z normą rozwojową: safa, zaba, capka, lub siafa, siamolot, ziaba, ziegajek, ziegalek. Wypowiedź dziecka staje się bardziej zrozumiała dla otoczenia.

 

4.OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (między 3 a 6 rokiem życia-swoistych form językowych).

Dziecko 3-letnie powinno wymawiać wszystkie samogłoski chociaż w mowie jego mogą występować odstępstwa, np.: zamiana samogłosek a=o, e=a, i=y. Ogólnie mowę cechuje zmiękczanie spółgłosek.

Mowa dziecka 4-letniego różni się pod względem dźwiękowym. Dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka w mowie dziecka pojawiają się i utrwalają najtrudniejsze głoski języka polskiego, czyli głoski  detalizowane, przedniojęzykowo- zębowe ,,syczące”: s, z, c, dz. Głoski te powinny brzmieć twardo, a język nie może wsuwać się między zęby. Niekiedy pojawiają się poprawne głoski dentalizowane, przedniojęzykowo- dziąsłowe ,,szumiące” sz, ż, cz, dż, chociaż gdy dziecko wymawia je jako s, z, c, dz w tym okresie jest prawidłowością, traktowane jako tzw. seplenienie fizjologiczne. U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski- r wymawianą jako l lub prawidłowo brzmiącą r. Jeżeli dziecko wymawia w miejsce głoski r głoskę ł lub inną, np.: r- języczkowe, gardłowe, podniebienne, istnieje niebezpieczeństwo przekształcenia tej głoski w głoskę  r -zdeformowaną. Bardzo często występuje hiperpoprawność wymowy- jako objaw nadużywania nowo opanowanej głoski. To zjawisko przejściowe i  ustępuje samoistnie.

Mowa dziecka 5- letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Ustalają się głoski sz, rz, cz, dż, i są wymawiane poprawnie, chociaż w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz, głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.

Głoska r- wymawiana jest prawidłowo lub sporadycznie zastępowana jest głoską l -brzmiącą poprawnie.

Wypowiedzi dziecka 6-letniego to formy wielozdaniowe. Dziecko uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo- skutkowe. Pytane o znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić. Opisuje przedmioty podając ich charakterystyczne cechy oraz możliwości zastosowania tych przedmiotów. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Słownictwo dziecka 6 letniego to ok.3000 -4500 słów. (Jurkowski 1975).

Ustalenie się prawidłowej wymowy głosek języka polskiego powinno być zakończone do końca szóstego roku życia.

Dziecko 7-letnie ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz prawidłową technikę mówienia, poprawną pod względem artykulacyjnym, gramatycznym i składniowym.

            Jednak proces rozwoju języka trwa nadal. Dzieci uczą się nowych wyrazów. Wypowiedzi wzbogacają się nawet w wieku dojrzałym wraz ze zdobywaniem kolejnych doświadczeń i rozszerzeniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej nas rzeczywistości.

 

Nieprawidłowości w mowie dziecka rozpoczynającego naukę szkolną mogą objawiać się następującymi konsekwencjami:

 

-niewłaściwą komunikacją dziecka z otoczeniem (wypowiedź jest zamazana i trudna
w odbiorze);

-dziecko często wycofuje się z rozmów, gdy wypowiedź jest niezrozumiała dla otoczenia, a wciągane w rozmowę przeżywa przykre chwile-np.: lęk przed wypowiadaniem się;

-dziecko staje się uboższe o nowe doświadczenia, nie czuje się akceptowane w grupie, nie odnosi sukcesów, brakuje mu motywacji do zdobywania nowych doświadczeń, zaburzone jest jego poczucia bezpieczeństwa;

- trudna sytuacja w jakiej znajduje się dziecko z wadą wymowy rodzi poczucie jego inności, niższej wartości i braku wiary we własne siły, bierności i izolacji od rówieśników, nieśmiałości, a także utrudnia realizację celów, np: wybór upragnionego zawodu;

-wymowa interentalna (międzyzębowa) głosek: s, z, c, dz, l, n –drażni, wywołuje niechęć u słuchającego i dezaprobatę;

- pojawiają się trudności w czytaniu i pisaniu;

- jako zaburzenia wtórne –obserwuje się złe zachowanie dziecka.

 

Im wcześniej podjęta będzie korekta ze strony RODZICA i logopedy, tym większa będzie skuteczność ich działań.

 

LITERATURA:

 

1.Emiluta-Rozya.D.;,Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym”, Warszawa, 1994.

2.Flanegan G.L.;,9 pierwszych miesięcy życia’’, Warszawa, 1973.

3.Gałkowski T. Jastrzębowska G. red ;,Logopedia. Pytania i odpowiedzi” ,Opole, 2001.

4.Grabias S. Panasiuk J. Woźniak T. red: ,,Logopedia .Standardy postepowania logopedycznego” Lublin 2015

5.Jurkowski A. ,,Ontogeneza mowy i myślenia” Warszawa 1975

6.Kaczmarek L. ,,Nasze dziecko uczy się mowy’’, Lublin, 1977.

7.Kozłowska K. ,,Wady wymowy możemy usunąć”, Kielce, 1998.

8.,,Opieka logopedyczna od poczęcia”, (red.) B. Rocławski, Gdańsk, 1991.

9. 6.Pluta-Wojciechowska D.,,Dyslalia obwodowa- diagnoza i terapia logopedyczna wybranych form zaburzeń”    Ergo –Sum 2021

10,,Zaburzenia rozwoju mowy i języka w terapii pedagogicznej” Gasik J w:.,,Terapia pedagogiczna uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się” ,www.raabe.com.pl

11.,,Częstotliwość występowania wad wymowy w pierwszym roku nauki” T. Szymańska-Paruszkiewicz.  Praca dyplomowa UMCS –Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego,  Lublin 2000